|
ATMACA
Tanımı
Bilimsel sınıflamalarda Accipiter nisus olarak tanımlanan atmaca gündüz yırtıcıları takımından (Falconiformes), Accipitridae ailesine adını veren bir kuştur.
Nispeten kısa, ucu yuvarlak kanatları ve uzun kuyruğu ile ani dönüşler yapabilecek ve sık ağaçlar arasında avını kovalayabilecek olanaklara, güçlü yapılara, kancalı gagalara, kavisli pençelere, kudretli kanatlara, avcı olduğu için de gelişmiş zekaya sahiptir. Bu özellikleri ile yaşam ortamına uyum sağlamıştır. Göğüs, karın ve kanat altları erkeklerde kızıl kahverengi-kırmızı, dişi ve gençlerde koyu kahverengi-gri renkte enine çizgili olup bu özellik gündüz yırtıcılarında genellikle ormanlık-ağaçlık alanlarda avlanan türlerde görülmektedir. Kafanın üstü, sırt ve kanat üst kısmı erkeklerde kurşuni-mavi, dişilerde gri-kahverengi ve gençlerde kahverengi renktedir. Yuvayı yeni terketmiş gençlerde gözler açık sarıdır ve yaş ilerledikçe bu renk turuncuya doğru koyulur ve doygunlaşır. Yaşlı erkeklerde göz rengi kırmızı olabilir. Dişi ve erkekler arasında belirgin bir büyüklük farkı vardır; kanat açıklığı erkeklerde ortalama 62 cm, dişilerde ise 74 cm, gaga-kuyruk ucu mesafesi erkeklerde ortalama 34, dişilerde ise 37 cm, ağırlık ise erkeklerde 145-150 g, dişilerde ise 230-250 g civarındadır. Atmacaların bacakları özellikle iyi gelişmiş olup özellikle orta parmağın son boğumları uzun ve bir pense gibi kendi üzerine kapanabilir yapıdadır. Yumurta büyüklüğü 36.0-47.2 x 29.5-35.7 mm’dir
Gencleri 1 nci yıl sonuna kadar dişiye benzerler.Yanlız karınlarındaki lekeler daha büyük ve düzensizdir.2 nci yıldan başlayarak yavrular cinslerinin rengini alırlar
|
Habitatı
Atmaca özellikle küçük ve orta boy kuşları(sığırcık ve ardıç kuşları büyüklüğünde) ağaçlıklı alanlarda yakalamak üzere uyum sağlamış bir yırtıcıdır. Bu nedenle avlanma habitatı hemen her zaman az ya da çok ağaçları da içerir. Bu sayede atmacaları; geniş çayır ve bozkırlar, ağaçsız sulak sahalar ve çıplak kayalıklar haricinde ibreli ve yaprak döker açık ve kapalı ormanlar, ağaçlı bozkırlarda, ağaçlı ve çalılık sınırlarla bölünmüş tarım arazisi ve park-bahçe gibi her türlü ağaçlı alanda avlanırken görmek mümkündür.
İngiltere’de yapılan çalışmalar atmacanın üreme habitatı olarak avlanma habitatına göre daha sık ağaçlı alanları seçtiğini göstermiştir. Bu çalışmada 20 hektardan büyük, özellikle ibreli ve ağaç sıklığı 2-4 m olan alanlar en ideal üreme habitatı olarak bulunmuştur. Genellikle yuva 10 m ve daha yüksek ağaçlarda yapılır.
|
Yayılışı
Atmacanın ülkemiz üzerindeki dağılışı(TÜRKİYE) Karadenizin doğusu,Batısı,Marmaranın Batısı,Marmaranın Güneyi,Akdenizin Güney Doğusu,Egenin Bazı yerlerinde görülmüş tür.
|
Beslenme
Atmaca bir günde erkekler için 40-50 g dişilerde ise 50-70 g kadar ete gereksinim duyar. Bu sayılar kabaca 2-3 serçeye karşılık gelmektedir. Bir seferde günlük gereksiniminin tamamını tüketebilir, dolayısı ile ardıç büyüklüğünde bir kuş avlayan atmacanın bir günlük gereksinimi bir seferde karşılanmış olur. Besin gereksinimi yumurtlama ve yavruların bakıldığı dönemlerde haliyle artar. Üreyen bir çift atmaca bir yılda yaklaşık 2.200 serçe eşdeğeri av tüketir.
Atmaca temelinde bir kuş avcısıdır ve besinin % 97’sini kuşlar, geri kalan %3’ü ise küçük memeliler oluşturur. Genelde avlanan kuş türleri her hangi bir zamanda en bol ve en kolay yakalan türlerdir. En kolay yakalan türler ya genç oldukları için acemi ya da renkleri, davranışları ya da ötüşleriyle kolay fark edilen türlerdir. Erkek atmaca en büyük av olarak ortalama 150 g civarında, bir ardıç kuşu büyüklüğünde kuşları avlayabilir. Daha büyük ve güçlü olan dişi ise 550 g lık bir tahtalıyı yakalayabilir. Ancak avların büyük çoğunluğunu daha küçük kuşlar oluşturur, öyle ki atmacanın tüm avlarının % 70’ı 20 ile 120 g arasındadır. Atmacaya av olmuş yaklaşık 120 kuş türü saptanmıştır, bunun tamamına yakının küçük ötücü kuşlar oluşturur. Bir kez bir Kerkenezin (Falco tinnunculus) bir kez de başka bir atmacanın avlandığı saptanmıştır.
Son yıllarda yapılan atmaca gözlemlerinde,Atmacalarda yakından görünen sık karşılanan bazı hastalıklar tespit edilmiştir.Başta mantar ve çiçek hastalıkları atmacaların en korkulu rüyası haline gelmiştir.
Karadenizde atmacacılar tarafından yapılan araştırmalarda,Atmacaların geçişlerindeki yağmurlardan etkilendiği görülmüştür,kendi aralarında bu geçişe(KESTANE KARASI)adını vermişlerdir.
Samsun üniversitesinden gelen doktorlar ve bölgedeki bilgisi olan arkadaşlarla görüşmelerde çıkan netice,Atmacaların göç esnasında avlanmalarındaki doğal olmayan bilinçsiz ziraat ilaçlarının etkisini bu şekilde olan kuşlarda bariz olarak görülmesidir.
|
Biyolojisi
Atmacalar tek eşli ürerler ancak her yıl yeniden eşleşirler. Üreme ile ilgili en önemli doğal uyarı günlerin uzamasıdır. Uygun üreme habitatı varlığında erkekler dişilere yakaladıkları avları sunarak öncelikle kuluçka ve yavru bakımı süresince aileye bakabileceklerini kanıtlarlar, aynı zamanda da yumurtaların üretilebilmesi için dişinin gerek duyduğu ek besini sağlarlar. Üreme zamanlaması özellikle yavruların çıkmasından sonra büyük ölçüde artan besin gereksinimi karşılayabilmek açısından önemlidir. Bu nedenle atmaca yavrularının yumurtadan çıkmaları çevrede yeni uçmaya başlamış bol ötücü kuş olduğu zamana denk gelir. Soğuk ve aşırı yağışlı havalar yumurtlamayı geciktirebilir.
Atmacanın bir uzak doğu ülkesinde yapılan uzun detaylı (BİLİMSEL) araştırmalarında.Erkek kuşun yuvaya getirdiği avının dişi tarafından yavrulara yedirilmesi bir konuda dikkatlerini çekmişitir.Erkek kuşun iç güdüsel olarak yavrularına getirdiği avı,yavrularına yedirme yeteneği yoktur,Aynı zamanda ellerinde bulunan iki farklı yuvadan edinilen bilgi yavrular yumurtadan cıktıktan sonra erkeğin sadece avı yuyanın kenarına bırakıp gitmesi şeklinde sonuçlanmıştır.Bir önemli diğer gözlem ise yuvalardan bir tanesinden bir annenin alınıp erkek kuşun yapaçağı hareket tespiti çok acı bir şekilde sonuçlanmıştır,Erkek kuşun getirdiği avları sadece ve sadece yuvanın kenarına bırakıp oradan uzaklaşması sonuçu yuvada bulunan yavruların açlıktan ölmesiyle sonuçlanmıştır bu araştırma.Şunu anladıkki erkeğin eko dengede yavrularını besleme konusunda bir bilgi ve yeteneği yoktur.
İlk yumurta Nisan-Haziran arasında ortalama olarak Mayıs ayında yumurtlanır ve dişi kuş gün aşırı bir yumurta bırakır. Yumurta sayısı 1 ile 7 arasında değişebilir. Kuzey enlemlerde yumurta sayısı ortalama olarak 4-6, güney enlemlerinde ise 2-4 civarındadır. Yumurtalar ortalama 26 g ağırlığındadır ve dişinin vücut ağırlığının % 15’ine karşılık gelir, dolayısı ile 7 yumurta yumurtlayan bir dişi vücut ağırlığı kadar yumurta üretmiş olur. Kuluçka süresi 31-37 gün, ortalama 33 gün olup kuluçkaya ilk birkaç yumurtadan sonra başlanır, buna bağlı olarak bazı yavrular diğerlerinden önce dünyaya gelirler ve yuva içinde beslenme sırasında öncelik kazanırlar. Yeterli besin yoksa son dünyaya gelen yavrular ölebilir. Yavrular kendilerini ısıtabilecekleri kadar büyünceye dek dişi yuvadan ayrılmaz ve bütün besin gereksinimini erkek sağlar; daha sonra dişi de avlanmaya başlar. Yavruları her zaman sadece dişi besler. 28-32 günlük bakım sonrası yavrular yuvadan uçurulur ancak 3-4 hafta daha ebeveynle birlikte kalır ve bakılırlar.
Atmacalar bir yaşından itibaren üreyebilirlerse de doğada bu durum nadirdir. Genelde genç kuşların üreme yüzdeleri ve başarıları erişkin kuşlara göre daha düşüktür. Atmaca popülasyonlarında genelde erkek sayısı dişilerden az olduğundan üremeyen bireylerin tamamına yakını dişidir.
|
Göçü
Atmaca,avrupa,asya ve Afrikanın ormanlık bölgelerinde yaşar Ağustos ayından başlamak üzere ekim ayının sonuna kadar kuzeyden güneye ve kışı güneyde geçirdikten sonra da,nisan haziran aylarında da güneyden kuzeye göç etmektedir.
Edinilen bilgiye göre atmacalar sonbahar göçünde orta avrupa,orta rusya ve güney batı asya ormanlıklarından güneye doğru göç ederler.Bu göçler esnasında iki yoldan ülkemizin duğu ve batı sınırlarına yakın biryol takip ederler.Birinci göc yolları alplerden başlamak üzere Adriyatik sahilleri,yunanistan,doğu trakya ve isatnbul boğazını takiben güneye inerler.ikinçi yol ise orta rusyadan başlamak üzere kafkas dağlarının batı yamaclarını takiben karadeniz kıyılarından,doğu karadeniz dağlarını gecerek güneye inerler.
|
Popülasyonu
Takım: Falconiformes (Gündüz Yırtıcılar)
Familya:Accipitridae
Cins: Accipiter
Tür: A.Nisus
İngilizcede: Sparrow hawk
Almancada: Sperber finkenhaböch
İtalyancada: Sparviere Sparvieri
|
Davranışları
Atmaca avını yakalamak için mevsime, habitata, bireysel tecrübeye, avın bolluğuna ve hava durumuna göre değişen farklı taktikler uygular. Atmacaların en sık uyguladıkları avlanma taktikleri;
a) Tünekten tüneğe devriye
b) Yüksekte devriye ve dalış
c) Alçak uçuşla devriye
d) Tünekte bekleme
olarak tanımlanabilir.
Tünekten tüneğe devriyede atmaca bir tünekte bir süre bekleyerek çevredeki olası avları değerlendirir, tüneği verimli bulmazsa biraz ilerde bir başka tüneğe geçer. Daha nadir uygulanan bir yöntem olan yüksekte devriye ve dalışta ise atmaca çok yukarda süzülerek aşağıdaki avı değerlendirir, uygun av olduğunda dalışa geçerek saldırır. Alçak uçuşla devriyeye aynı zamanda çit devriyesi de denebilir ve atmacanın özellikle çalılık ve çitlerin bulunduğu yerlerde uyguladığı bir yöntemdir.; Atmaca ağır ve alçaktan uçarak çalı ya da çit boyunca dolaşır ve şaşırarak kaçışan ava baskın vermeye yönelik bir taktik uygular. Tünekte bekleme; avın bol, habitatın sık ağaçlı ya da hava durumunun çok elverişli olmadığı durumlarda yeğlenir ve uygun av bulana kadar tünekte kendini çevreye unutturma taktiğine dayalıdır.
Bu dört temel taktik dışında atmacanın yaralı ya da yavru kuşların çıkardığı çeşitli sesleri tanıyıp takip edebildiği, yerdeki ava yürüyerek yaklaşabildiği de bildirilmiştir.
Atmacanın avını temelde serçeler ve ardıçlar gibi küçük ila orta boy ötücü kuşlar oluşturur. Ancak atmaca kendi ağırlığında kuşları yakalayabilir ve çok uzağa olmamak koşulu ile taşıyabilir. Tahtalı gibi kendinden ağır avı avlayabilir ama genellikle fazla taşıyamaz. Atmaca çok etkili bir avcı olsa da tüm saldırı girişimlerinin ortalama sadece % 12’si başarıya ulaşır. Doğal olarak yaşlı bireylerin avlanma başarısı gençlere göre daha yüksektir.
|
Yerel Adlar
Bilimsel bir dayanağı olmamakla birlikte.Doğu Karadeniz Bölümünde atmacalar renklerine göre adlandırılırlar.
1/KARALAR
Bu tür doğada mevcut olan atmacaların % 45-50 sini oluşturur. Amaca uygun olanı kıymetli ise de huysuz ve avına gitmeyenine de sıkça rastlanılmaktadır.
Kara, Karanın ufağı, Karanın büyüğü, Kara kızıl, Mçhita kara, Boz kara, Açık kara, Kel boz kara Beyaz Karanın büyüğü, Kara kızıl, Mçhita kara, Boz kara, Açık kara, Kel boz kara Beyaz açık kara, Karanın ispiri diye çeşitleri vardır.
2/SARILAR
Doğada mevcut atmacaların %35-40 ını oluşturur. İyi avcı oldukları bilinmektedir. Kızıl, Kızılın ufağı, Kızılın büyüğü, Boz kızıl, Çam kızıl, Mçhita kızıl, Kçe kızıl, Yanmış çam kızıl, Uça çam kızıl, Beyaz çam kızıl, Beyaz boz kızıl, Xasi mçhita kızıl, Yanmış çam kızılı, Kızıl ispiri diye çeşitleri vardır.
3/SARILAR
Doğadaki atmacaların % 10-20 sini oluştururlar.
Atmacaların en asil olanları bu türdendir. Avcılar arasında Sarı ve İspiri Atmacaların piri
olarak kabul edilmektedir. Sarı, Sarının ufağı, Sarının büyüğü, İpek sarı, Sarı çam kızıl, sarı
boz kızıl, Açık sarı, Yanmış sarı, Beyaz açık sarı, Sarı ispiri diye çeşitleri vardır.
4/KIZILLAR
Doğadaki atmacalarının % 15-25 sini oluştururlar.
Boz kızıl
Kara kızıl
Kızılın büyüğü
Mçita kızıl
Beyaz bozkızıl
5/BEYAZLAR
Çok nadir bulunan bir tür olduğu için kendisine aynı zamandada(ALBİNO BEYAZ) atmaca deyilir Doğadaki atmacaların % 0,1 rini oluşturmaktadır.
İspir(BEYAZ ATMACA)
|
Ses-Ötüşü
Atmaca kuşunun değişik iki ses versiyonu yüklenmiş olup(Bu seslerin ilki bir yetişkin atmaca sesidir,Diğer ses genc olduğu tahmin edilmektedir)
|
Kaynaklar
Yrd. Doç.Dr. Oğuz KURDOĞLU
Artvin Çoruh Üniversitesi Orman Fakültesi -Artvin.
Doç. Dr. Sancar BARIŞ
19 Mayıs Üniversitesi Tıp Fak.
Erkan özkan(atmaca54)
Milli parklar genel müdürlüğü onaylı sertivikalı usta atmacacı.
Kaynak: trakus.org
